آیا به راستی می‌توان زندگی را بدون یک ثانیه آب تصور کرد؟ اینکه صبح از خواب برخیزید اما خبری از یک قطره آب نباشد، تا حالا پیش خود فکر کرده‌ایم که چرا از ۴۰ یا ۵۰ سال پیش و شاید بیشتر، در مکتب‌خانه‌ها و مدارس در گوش فرزندان می‌خوانند «آب مایه حیات است»؟
آیا آن روزها، چنین روزی را تصور می‌کردند که فرهنگ مصرف بهینه آب را سرلوحه آموزش خود قرار داده بودند؟ هر تصور و آینده‌نگری که داشته‌اند در جای خود درست اما باید بدانیم و به فرزندان خود نیز به معنای واقعی بفهمانیم که به راستی آب مایه حیات است که اگر نباشد زندگی بشر به نابودی می‌رسد و هیچ جنبنده‌ای موجودیت نخواهد داشت.
۴۰ یا ۵۰ سال پیش نه فقط در تهران دغدغه‌ای برای کمبود و کیفیت آب وجود نداشت بلکه هرگز تصورش را هم نمی‌کردیم که بحرانی به نام کم‌آبی دغدغه شود اما اکنون به هر دلیلی دغدغه شده و اگر سوء‌مدیریت باعث این بحران‌شده، ساخت‌وساز و مهاجرت و هزاران دلیل دیگر نیز سبب این مشکل شده است. اکنون وقت آن رسیده که ما به عنوان یک شهروند که دغدغه فرزندانمان را داریم، دست بجنبانیم و از هدر رفت غیر ضروری آن اجتناب کنیم؛ بویژه در فصل تابستان و روشن شدن کولرها.
دیروز خانمی را دیدم که حیاط یک ساختمان ۲۰ واحدی را می‌شست؛ دوستانه به او گفتم، خانم محترم، مگر نمی‌دانید، تابستان با کم‌آبی مواجه‌ایم و در روزهای آینده حسرت همین آبی را خواهیم داشت که شما به راحتی هدر می‌دهید؟ با چشمانی مضطرب و ترس از بی‌آبی، گفت: بخدا می‌دانم اما همین یک‌بار است. گفتم: می‌دانید چه تعدادی همچون شما همین امروز با وجود اطلاع از شرایط کنونی، پیش خود می‌گویند همین یک‌بار است و همین یک‌بارها ما را به جایی می‌رساند که باید ساعت‌ها قطعی آب را تحمل کنیم؟
آیا مدیریت سه یا چهار ماه مصرف آب، ارزش بی‌آبی‌های مستمر را ندارد؟ بارش‌های کم و جمعیتی که در کلان شهرهایی همچون تهران سرریز شده و نامدیریت‌ها ما را به اینجا رسانده، باید چه شرایطی را سپری کنیم که به این باور برسیم که آب مایه حیات است؟
در شرایط سختی که در تابستان امسال برای تهران وجود خواهد داشت پژوهشگر ایرنا با «عیسی بزرگ‌زاده» سخنگوی صنعت آب کشور به گفت‌و گو نشست. وی به تشریح وضعیت کنونی و راهکارهای عبور از تنش آبی اشاره کرد.
میزان بارش دریافتی تهران از ابتدای سال آبی که از مهر ۱۴۰۳ شروع شده، تا اوایل اردیبهشت امسال ۱۴۱ میلیمتر است که نسبت به میانگین بلندمدت در زمان مشابه برابر با ۲۳۱ میلیمتر، نزدیک به ۳۹ درصد عقب‌ماندگی دارد
تشریح وضعیت کنونی
بزرگ‌زاده گفت: میزان بارش دریافتی تهران از ابتدای سال آبی که از مهر ۱۴۰۳ شروع شده، تا اوایل اردیبهشت امسال ۱۴۱ میلیمتر است که در مقایسه با میانگین بلندمدت در زمان مشابه برابر با ۲۳۱ میلیمتر، نزدیک به ۳۹ درصد عقب‌ماندگی دارد.
همچنین بارش در سال آبی جاری نسبت به سال گذشته که خود نیز با ۱۷۲ میلیمتر، از سال‌های خشک بود، باز ۱۸ درصد عقب‌ماندگی دارد. این عقب‌ماندگی به تجمع کاستی‌ها در بارش‌های دریافتی منجر شده به‌گونه‌ای که اکنون در پنجمین سال متوالی خشکسالی هستیم.
با توجه به این شرایط، برای تأمین نیاز آب شرب تهران برنامه‌ریزی دقیقِ ترکیبی برای استفاده از منابع آب موجود داریم. آب شرب تهران از دو منبع عمومی، آب‌های زیرزمینی و منابع آب سطحی تأمین می‌شود. در بخش منابع آب سطحی ما دو سامانه داریم. سامانه غرب تهران شامل سدهای طالقان و امیرکبیر کرج و سامانه شرق شامل سدهای لار، لتیان و ماملو.
اقدامی که انجام شده این است که این دو سامانه شرق و غرب تهران را با انعطاف‌پذیری، در میانه‌های تهران به همدیگر وصل کردیم. این اتصال به ایجاد ظرفیتی منجرشده تا مدیر آب تهران بتواند هم‌زمان از منابع مختلف آب استفاده و اگر جایی یک منبع آب کم آورد، تا جایی که مقدور است از یک منبع آب دیگر اضافه استفاده کند.
وضعیت فشار آب
وی اضافه کرد: در بعد مدیریت منابع آب اقداماتی که ضروری است، در دست انجام می‌باشد. مساله دیگر، مساله هدر رفت آب تهران هست بویژه در بیرون از منازل. باتوجه به اینکه خطوط لوله معابر مثل خیابان و کوچه نیز دچار نشت آب می شوند باید نسبت به کاهش آن اقدام کرد. برای این منظور مدیریت فشار آب به ویژه در ساعات مابین ۱۲ شب الی ۶ صبح، انجام می‌شود که با پایین آوردن فشار آب در لوله ها، میزان نشت در این خطوط کمتر می شود.
اقداماتی که شهروندان باید انجام دهند
وی درباره آنچه شهروندان باید در راستای مدیریت مصرف آب انجام دهند، گفت: از شهروندان خواهش کردیم هر واحد ساختمانی یک مخزن داشته باشند تا بتواند آب را در مقیاس‌های روزانه مدیریت کنند. خواهش ما از شهروندان، مدیریت مصرف است؛ این مدیریت در این روزها در دو یا سه بخش خود را به‌شدت نشان می‌دهد؛ یک بخش که در طول سال نیز هست، شیوه استفاده از آب در استحمام است. اگر بتوانیم مدت زمان دوش را کمتر کنیم یا زمانی که شامپو و شوینده استفاده می‌کنیم، آن لحظه حداقل شیر آب را ببندیم، در مصرف بهینه آب بسیار تاثیرگذار است.
اگر بتوانیم مدت زمان دوش را کمتر کنیم یا زمانی که شامپو و شوینده استفاده می‌کنیم، آن لحظه حداقل شیر آب را ببندیم، در مصرف بهینه آب بسیار تاثیرگذار است بخش دیگر، کاهش فشار آب مصرفی است که ما می‌توانیم با نیمه باز کردن شیرآب، به پایداری شبکه آبرسانی کمک به سزایی کنیم. بحث دیگر در مدیریت آب تهران و البته بقیه شهرها، استفاده از کولرهای آبی است که این روزها وارد مدار مصرف می‌شوند. برای این منظور چنانچه یک سایه‌بان بالای سر کولرهای آبی گذاشته شود از تابش مستقیم آفتاب جلوگیری می‌کند که تأثیر زیادی در کاهش تبخیر آب کولر خواهد داشت. این اقدام برای شهروندان هزینه زیادی ندارد اما می‌تواند بسیار کمک‌کننده در مصرف بهینه آب باشد.
همه این موارد به لحاظ هزینه آب مصرفی، می‌تواند هزینه‌های خانواده را کاهش دهد و از سوی دیگر با افزایش رفاهِ آب پایه در تهران و کلانشهرها، به افزایش پایداری زیست بوم منجر می‌شود.
سخنگوی صنعت آب کشور ادامه داد: برآوردهای ما نشان می‌دهد با روش‌هایی که گفته شد تا ۳۵ درصد می‌توانیم مدیریت مصرف داشته باشیم.
البته کاهش مصرف آب از طریق سیفون‌ها یا فلش‌تانک‌های سرویس‌های بهداشتی نیز از دیگر مواردی هستند که باید به آن توجه داشت. معمولا فلاش‌تانک‌ها دو فازه هستند اما تک‌فاز، آب کمتری را بیرون می‌ریزد؛ چنانچه بتوانیم از فازی که آب کمتری بیرون می‌ریزد، استفاده کنیم، مدیریت مصرف خواهیم داشت.
بزرگ‌زاده درباره اقدامات انجام شده برای سیستم‌های لوله‌کشی ساختمان‌ها که به هدررفت آب منجر می‌شود نیز توضیح داد: اصلاح مقررات ملی ساختمان باید در ساخت‌وسازها اجرا شود. اصلاح این مقررات در چهل و ششمین نشست شورای عالی آب در بهمن‌ماه سال گذشته مصوب و مدتی بعد برای اجرا به وزارت مسکن و شهرسازی و سازمان نظام مهندسی کشور ابلاغ شد. البته باید اشاره کرد که این اصلاحات زمان‌بر است.
منابع آب تهران پاسخگوی مهاجرفرستی نیست
وی به بررسی دلیل وضعیت موجود در کلانشهری چون تهران پرداخت و افزایش جمیعت و مهاجرت را یکی از مهمترین دلایل آن برشمرد و گفت: اکنون رشد جمعیت شهری تهران سالانه ۲.۵ درصد است که رشد بالایی محسوب می‌شود. همچنین رشد شهرک‌های اقماری سالانه تا ۷.۵ درصد رسیده که معادل اضافه‌شدن یک شهر ۴۰۰ هزار نفری به مجموعه مصارف آب تهران و البرز و ... است.
اکنون رشد جمعیت شهری تهران سالانه ۲.۵ درصد است که بالاست. همچنین رشد شهرک‌های اقماری سالانه تا ۷.۵ درصد رسیده که معادل اضافه‌شدن یک شهر ۴۰۰ هزار نفری به مجموعه مصارف آب تهران و البرز استباتوجه به تنش آبی شهر تهران و اضافه‌شدن نیاز آبی معادل یک شهر با این جمعیت به نیازآبی تهران، اصلاح سیاست‌ها و تصمیم‌های جمعیتی تهران بیش از پیش احساس می‌شود.
«صریح بگویم که منابع آب تهران مطلقا پاسخگوی این روش مهاجرفرستی به سوی تهران نیست. در حال حاضر منبع آبی کافی برای این افزایش جمعیت نداریم که بعد با اعمال هزینه بخواهیم مدیریت کنیم.»
در شرایط حاضر بحث هزینه‌کردن نیست و مشکل اساسی کمبود آب است. البته در بخش هزینه‌کرد نیز نکته مهم این است که باید هزینه‌ها بهینه باشد. اصولا شکل‌گیری کلان‌شهرهایی مانند تهران و کرج در سرزمین خشک و نیمه‌خشک و فراخشکی همچون ایران اشتباه است.
در کشورهایی با آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک، کلانشهرها در کنار منابع آب مثل دریا و یا رودخانه‌های پرآب همچون نیل شکل می‌گیرند. در غیر این صورت شهرها باید در حد شهرهای کوچک و متوسط باشند که منابع محیط زیستی آن منطقه برای جمعیت شهری جواب دهد.
اگر همه کلان‌شهرهای بزرگ دنیا را نگاه کنید از توکیو، پکن، بمبئی، قاهره، نیویورک، ریودوژانیرو و ... همه آنها مشمول این قاعده‌ای است که اشاره کردم. استقرار این شهرها یا کنار دریا یا یک رودخانه بزرگی نظیر ولگا که می‌تواند منابع آبی خوبی را تامین کند، انجام شده است. متاسفانه تهران از این قائده استثناست و شهر کرج هم که خود جزو کلانشهرها حساب می‌شود به آن اضافه شده است. با چنین وضعیتی منابع آبی منطقه پاسخگو نیست.
راه‌حل چیست؟
بزرگ زاده افزود: باید به دنبال ایجاد عدالت در توزیع فضایی بین مناطق مختلف کشور باشیم؛ باید تهران را از تبدیل‌شدن به شهر فرصت‌های استثنائی دور کرد. باید فرصت‌های تجارت، خدمات، رشد شخصی، سازمانی و شغلی و جایگاهی را در کل کشور توزیع کرد که تا افراد برای بهترشدن وضعیت زندگی‌شان عازم تهران نشوند و بتوانند در شهر و منطقه خود، به آنچه که می‌خواهند، برسند.
همچنین توسعه شهری می‌تواند خیلی شکل متواضع‌تری داشته باشد، از ساختمان‌های هیولا، برج‌ها و خیابان‌ها نیز به طور نسبی فاصله بگیریم. به طور مثال در کشورهای اسکاندیناوی، توسعه به شکل شهرهای کوچک‌مقیاس با ساخت‌وسازهای است که در مقایسه با شهری مانند نیویورک _ کلان شهری با ظاهر مدرن و دارای شرایط زندگی و معیارهای توسعه_ بسیار جلوتر هستند. براساس شاخص‌های فراگیر توسعه، کشورهایی مانند دانمارک، سوئد و نروژ در صدر جدول و کشورهایی همچون آمریکا، در میانه‌های جدول هستند.
صریح بگویم که منابع آب تهران مطلقا پاسخگوی این روش مهاجرفرستی به سوی تهران نیست. در حال حاضر منبع آبی کافی برای این افزایش جمعیت نداریم که بعد با اعمال هزینه بخواهیم مدیریت کنیمآیا وضعیت آبی تهران بحرانی است؟
وی در پاسخ به این پرسش که آیا وضعیت آب تهران بحرانی است، گفت: بحران نه، اما بیم بحران را داریم؛ اگر شهروندان با ما در مدیریت مصرف همراهی نکنند، اگر دستگاه‌های مسئول در دولت، مجلس و شهرداری سیاست‌های مهاجرفرستی، مهاجرپذیری و توزیع عادلانه فرصت‌ها را در کشور اصلاح نکنند و این سیر جمعیت همچنان بخواهد به طرف تهران بیاید؛ بله باید نگران باشیم.
«کارشناسی را پیدا نمی‌کنید که در این خصوص به صورت جدی نگران نباشد؛ هر کسی که می‌گوید وضعیت تهران نگران‌کننده نیست آگاه به ابعاد مختلف این مساله و مشکل نیست اما به معنی بحران در این لحظه است که باید آنقدر نگران شویم که آن آرامش را از دست بدهیم؟ خیر، به این معنی نیست؛ ما به هر حال آب را مدیریت و از این وضعیت عبور خواهیم کرد اما باید این مسیر توسعه اصلاح شود؛ زیرا نمی‌تواند ادامه‌دار باشد. سیاست‌های مهاجرفرستی یا مهاجرپذیری به طرف تهران، کرج، مشهد، اصفهان و شیراز باید اصلاح شود.»
وقتی در مجلس قانون‌هایی تصویب می‌شود؛ متوجه باشیم که فرصت‌ها را برای محله خودمان نبریم. در این ارتباط نقش هر سه قوه را در این توسعه ناپایداری که رخ داده، کم نبینید. دولت در چند دهه گذشته در سهم خود، در این توسعه مخرب مقصر بوده و مجلس نیز همین‌گونه است؛ برخی از قوانین با شدت زیادی زیست بوم ما را آزردند و آسیب رساندند.
مانند قانون تعیین تکلیف چاه‌های غیرمجاز که با یک قیام و قعود مجلس به یکباره هزاران چاه غیرمجاز، مجاز شد؛ انواع و اقسام طرح‌هایی که بارگذاری آبی خارج از مرزهای تاب‌آوری و توان اکولوژیک منطقه را بر جای جای این کشور وارد کردند؛ این قوانین و مقررات درست نبودند؛ این هدف‌گذاری‌ها درست نبودند؛ چه آنهایی که در سالیان گذشته در دولت و مجلس تدوین شد.
دست‌اندازی‌هایی که در رودخانه، مرتع، جنگل و کنار سواحل ایجاد شده گاهی با اغماض برخی از مسئولان در هر سه قوه مواجه بوده است؛ باید این موارد تصحیح و شفاف شود؛ با این حال من به آینده و فهم کارشناسان امروز امیدوارم؛ به نسلی که اکنون روی کار آمده، امیدوارم؛ به این شفافیت، شجاعت، دانش، ارزش‌های اخلاقی، فرهنگ و دین این کشور امیدوارم زیرا همه آنها کمک خواهند کرد که مسائل کنونی اصلاح شود.